1ـ بهشت و جهنمى که در قرآن از آن تعریف و توصیف شده در کجاست؟ 2ـ و اینکه مردگان تا قبل از بر پایى قیامت و روز حساب در محشر قرار گرفتن آنان در بهشت و جهنم حقیقى بطور موقت در مکانى از صحراى نجف اشراف به نام صحراى وادى السلام و یا عالم برزخ ساکن خواهند بود صحت دارد؟ 3ـ منظور از قیامت مصغرى و کبرى چیست؟

پاسخ : مقدمةً براى روشن شدن پاسخ سئوالات به نکاتى اشاره مى شود. 1ـ عقل انسان فقط اصل وجود معاد و لزوم آن را مى تواند ثابت کند و اما جزئیات مسائل معاد فقط از طریق قرآن و روایات قابل شناخت است. 2ـ ما سه نوع بهشت داریم و دو نوع جنهم، بهشت دنیایى، بهشت حضرت آدم (ع)[1] بهشت برزخى چنانکه در قرآن مى خوانیم «سرانجام او را شهید کردند و به او گفته شد وارد بهشت شو[2]» و بهشت آخرتى[3] جهنم برزخى در عذاب آنها آتش که هر صبح و شام بر آن عرضه مى شود و روزى که قیامت بر پا شود (مى فرماید:) آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید[4] عذاب اول مراد عذاب برزخى است و جهنم آخرتى داریم[5]. 3ـ دنیا و آخرت تفاوتهایى دارند. 1ـ در دنیا پیرى و مرگ هست و در آخرت نیست. 2ـ دنیا جاى عمل و آخرت جاى نتیجه گیرى و حساب پس دادن است. 3ـ در دنیا امکان تغییر سرنوشت از طرف خود انسان وجود دارد ولى در آخرت وجود ندارد. 4ـ در دنیا مرگ و زندگى آمیخته باهمند، ولى در آخرت حیات محض است حتى باغ و میوه اش، جاندار است. 5ـ در اینجا اسباب و علل... حرکت و تکامل وجود دارد، در آنجا فقط ملکوت الهى و اراده الهى ظهور دارد. 6ـ در اینجا انسان محدود و محجوب است و در آخرت پرده ها برداشته مى شود و حجاب ها کنار مى روند. 7ـ در دنیا خستگى و دلزدگى و ملال وجود دارد ولى در آخرت به هیچوجه خستگى و ملال و دلزدگى برایش پیدا نمى شود (در بهشت)[6]. اما تفاوتهاى عالم برزخ با آخرت با اینکه هر دو داراپاداش و کیفرند ولى تفاوتهایى دارند. 1ـ در عالم برزخ احوال افراد متنعم یا معذب تغییر مى کند بخلاف آخرت[7]. 3ـ عالم برزخ مربوط به فرد است ولى قیامت کبرى را مربوطه به جمع یعنى همه افراد و هم همه عالم است. 3ـ با وجود عالم برزخ، عالم دنیا و تکلیف برقرار است ولى پیش از قیامت بساط انسان و تکلیف جمع مى شوند. 4ـ انسان سه مرحله عمده و سه عالم مهم را طى مى کند که هر یک محیط بر دیگرى است، 1ـ عالم دنیا (با مراحلش خاک، نطفه، علقه، جنین)[8]. 2ـ عالم برزخ که حدود 15 آیه در مورد آن در قرآن داریم از جمله «از حین مرگ تا روزى که مبعوث شوند برزخ و فاصله اى است»[9]. 3ـ عالم آخرت که در آیه فوق اشاره دارد (روزى که مبعوث مى شوند) و دهها آیه دیگر. بعد از این مقدمه و بیان نکات. جواب سئوال اول: از دو راه مى توان داد: نخست اینکه بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهانند ما این آسمان و زمین و کرات مختلف را با چشم خود مى بینیم اما عواملى که در درون این جهان قرار دارند نمى بینیم و اگر دید و درک دیگرى داشتیم هم اکنون مى توانستیم آنها را ببینیم در این عالم موجودات بسیارى هستند که امواج آنها با چشم، قابل درک نیستند، گواه این حقیقت آیه ى است که مى فرماید: «اگر علم الیقین داشتید دوزخ را مشاهده مى کردیدد سپس به عین الیقین آن را مى دیدید[10]. از پاره احادیث دیگر نیز استفاده مى شود که بعضى مردان خدا درک و دیدى در این جهان داشتند که، بهشت و دوزخ را نیز با چشم حقیقت بین خود مى دیدند[11]. دیگر اینکه عالم آخرت و بهشت و دوزخ محیط بر ین عالم است و به اصطلاح این جهان در شکم و درون آن جهان قرار گرفته درست همانند عالم جنین که در درون عالم دنیا است زیرا مى دانیم عالم جنین براى خود عالم مستقلى است اما جداى از این عالم که بلکه در درون آن واقع شده است عالم دنیا نیز نسبت به عالم آخرت همین حال را دارد یعنى در درون آن قرار گرفته است[12]. (با این تفاوت که رابطه ظرف و مظروف دنیایى و مادى نیست بلکه یکى داراى ابعاد سه گانه است و یکى بعضى ابعاد را دارد نه سه بعد را به خلاف جنین و مادر که هر دو سه بعدى هستند). اما جواب سئوال دوم: بلى سکونت انسان در عالم برزخ صحت دارد براى روشن شدن مطلب ابتداءً معناى برزخ بیان مى شود، برزخ در اصل به معناى چیزى است که در میان دو شىء حائل مى شود و سپس بر هر چیزى که میان دو امر قرار گیرد برزخ گفته مى شود[13] دلیل وجود چنین عالمى آیات قرآن است در حدود 15 آیه داریم (مؤمنون/100، نساء/97، نحل/32،یس/27ـ26، آل عمران/70ـ169، مؤمن/6ـ45، و...) از جمله آیه 100 مؤمنون بود که در ص 3 گذشت و روایات زیاد از جمله امام صادق (ع) مى فرماید: برزخ قبر است و آن ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است[14] و در جاى دیگر آمده که ابو بصیر مى گوید: از امام صادق (ع) درباره ارواح مؤمینن پرسش نمودم. در پاسخ فرمود: در حجره هاى بهشتى مستقرند از غذاى بهشتى مى خورند از مایع بهشتى مى نوشند و از خدا مى خواهند هر چه زودتر قیامت را بر پا کنند تا به پاداشهاى نهائى خود نائل گردند[15] على (ع) بعد از جنگ صفین وقتى که نزدیک کوفه کنار قبرستانى که بیرون دروازه قرار داشت رسید رو به سوى قبرستان کرد و چنین گفت: اى ساکنان خانه هاى وحشتناک و مکانهاى خالى و قبرهاى تاریک اى خاک نشینان اى غریبان بعد خبرهاى دین را بیان فرمود سپس رو به یارانش کرد و فرمود: اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود حتماً به شما خبر مى دهد که بهترین زاد و توشه براى این سفر پرهیزکارى است[16] بنابراین اصل وجود برزخ جاى بحث نیست بلکه اتفاقى بین مسلمین است[17] مهم کیفیت آن است که روشنترین تصویر این است که روح انسان بعد از پایان زندگى این جهان در اجساد لطیفى قرار مى گیرد که از بسیارى از عوارض این ماده کثیف بر کنار است و چون از هر نظر شبیه این جسم است به آن «قالب مثالى» یا «بدن مثالى» مى گویند که نه به کلى مجرد است و نه مادى محض بلکه داراى یکنوع «تجرد برزخى» است[18]، مردم هم در برزخ سه گروهند: 1ـ گروهى مؤمنان خالص. 2ـ کافران خالص. 3ـ گروهى متوسط و مستضعفند. جهان برزخ مخصوص گروه اول و دوم است اما گروه سوم در یکنوع حالت بیخبرى عالم برزخ را طى مى کنند[19]. و اما اینکه در وادى السلام است یا نه؟ باید گفت عالم برزخ هم مثل بهشت و جهنم محیط بر دنیا است. و روایاتى هم دارد که وادى نجف را محل برزخ مؤمنان دانسته اند، که به دو تاى آن اشاره مى شود. 1ـ در حدیثى از اصبغ مى خوانیم که روزى حضرت از کوفه خارج شد و به نزدیک نجف آمد و از آن گذشت. اَصْبَغْ مى گوید: دیدیم روى زمین دراز کشیده است قنبر گفت اى امیر مؤمنان اجازه نمى دهید عبایم را زیر پاى شما پهن کنم؟ فرمود: نه اینجا سرزمینى است که خاکهاى مؤمنان در آن قرار دارد و با این کار تو مزاحمتى براى آنها است. اصبغ مى گوید: عرض کردم خاک مؤمن را فهمیدم چیست؟ اما مزاحمت آنها چه معنى دارد؟ فرمود: اگر پرده از مقابل چشم شما برداشته شود ارواح مؤمنان را مى بینید که در اینجا حلقه حلقه نشسته اند و یکدیگر را ملاقات مى کنند و سخن مى گویند اینجا جایگاه مؤمنان است و در وادى برهوت ارواح کافران است[20]. 2ـ حبه عرنى مى گوید: على (ع) در قبرستان وادى السلام توقف نمود همانند کسى که در مقابل مردمى براى مکالمه ایستاده است. من نیز با قیام آن حضرت ایستادم تا خسته شدم، ناچار نشستم مدتى گذشت از نشستن نیز آزرده شدم دوباره بپا خاستم و آنقدر ایستادم که مثل بار اول خسته شدم تا به اینجا رسید که حضرت فرمود: اگر پرده برداشته شود مى بینى که حلقه حلقه گرد هم آمده اند و با یکدیگر سخن مى گویند، پرسیدم اینان اجسامند یا ارواح؟ پاسخ داد ارواحند. سپس فرمود: هیچ مؤمنى نیست که در نقطه اى از نقاط زمین بمیرد مگر آنکه به روحش گفته مى شود به وادى السلام ملحق شود که این وادى خود قطعه ى از قطعات بهشت است[21]. و اما آخرین سئوال مراد از قیامت صغرى و کبرى چیست؟ انسان پس از مرگ دو عالم را طى مى کند. 1ـ عالمى که مانند عالم دنیا پایان مى پذیرد و «عالم برزخ» (یا قیامت صغرى) نامیده مى شود. 2ـ دیگر عالم قیامت کبرى که به هیچوجه پایان نمى پذیرد[22]. خلاصه این مقدمه این شد که: 1ـ عقل انسان به جزئیات مسائل معاد دسترسى ندارد، باید قرآن و روایات را مورد بررسى قرار داد. 2ـ ما سه نوع بهشت و دو نوع جهنم داریم. 3ـ دنیا و آخرت، آخرت و عالم برزخ با هم تفاوتهاى دارند. اما خلاصه جواب سئوال اول: بهشت و جهنم یا در درون همین جهان است که ما نمى بینیم و یا محیط بر این جهان است. و اما جواب سئوال دوم: بلى سکونت انسان در عالم برزخ که عالمى است واسطه بین دنیا و آخرت درست است و دلیل آن از قرآن حدود 15 آیه و رورایات زیادى است، در برخى روایات محل تجمع ارواح مؤمنین را در وادى السلام نجف دانسته اند و کفار را وادى در برهوت. جواب سئوال سوم: این است که قیامت صغرى همان عالم برزخ است و قیامت کبرى، قیامت اصلى که بساط عالم و آدم، و تمام موجودات برچیده مى شود و بهشت و جهنم با ویژگى هاى که براى عالم آخرت گفتیم ظاهر مى شود. منابع جهت مطالعه بیشتر: 1ـ استاد شهید مطهرى، زندگى جاوید یا حیات اخروى 7، (ناشر انتشارات صدرا سال 1358). 2ـ محمد تقى فلسفى، معاد از نظر روح و جسم (ناشر: هیات نشر معارف اسلامى). 3ـ استاد شهید مطهرى، عدل الهى، (ناشر انتشارات صدرا سال 1357). 4ـ محسن قرائتى، معاد، (ناشر انتشارات جامعه مدرسین). 5ـ آیة الله مکارم شیرازى و همکاران، تفسیر نمونه، (ناشر دار الکتب الاسلامیة 1370). ج19، ص192 ـ ج3، ص92ـ93 ـ ج7، ص439 ـ ج18، ص354ـ365 ـ ج3، ص170. 6ـ برزخ چیست؟ ج14، ص314ـ318. و ج18، ص412، و 20/118 و ص43 و 1ص161 و ج26، ص211. اگر با عربى آشنا هستید رجوع شود: 1ـمحمد باقر مجلسى، بحار الانوار (ناشر دار احیاء التراث العربى - مؤسسة الوفا بیروت)، ج6، ص209 تا ص281 بلکه تمام آن. 2ـ نخبة التفاسیر ـ لجنة من المحققین (ناشر: المرکز الثقافى للدروس القرآن) ص147 به بعد. از سایت اندیشه قم [1]- بقره/35 و رجوع شود به نخبة التفاسیر ـ لجنة من المحققین (ناشر المرکز الثقافى للدورس القرآن) ص147. [2]- یس/26. [3]- آل عمران/132. و دهها آیه دیگر. [4]- مؤمن/46. [5]- مریم68/86 و دهها آیه دیگر. [6]- شهید مطهرى، زندگى جاوید یا حیات اخروى،7 (ناشر انتشارات صدرا سال 58) ص36 تا ص39 با تلخیص. [7]- محمد تقى فلسفى، معاد از نظر روح و جسم (ناشر هیات نشر معارف اسلامى) ص287 تا ص 294 با تلخیص. [8]- مؤمنون/14. [9]- مؤمنون/100. [10]- تکاثر/5و6 و7. [11]- آیة الله مکارم شیرازى و همکاران، تفسیر نمونه (ناشر دار الکتب الاسلامیة سال 1370) ج3، ص94. [12]- همان مدرک،(تفسیر نمونه) ج3، ص95. [13]- همان مدرک، ص315 و راغب اصفهانى، مفردات راغب (ناشر: دفتر نشر الکتاب چاپ دوم، سال 1404 هـ ق) ص43. [14]- معاد از نظر روح و جسم، محمد تقى فلسفى، ص 264 و ص265 (قبلا معرفى شد) و تفسیر نمونه، ج14، ص318 و ص 319. [15]- معاد از نظر روح و جسم، محمد تقى فلسفى، ص 264 و ص265 (قبلا معرفى شد) و تفسیر نمونه، ج14، ص318 و ص 319. [16]- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى (ناشر مؤسسفه فرهنگى امیر المؤمنین (ع)) کلمات قصار، شماره 130 ص654. [17]- همان تفسیر نمونه، ج14، ص321. [18]- همان مدرک، ج14، ص322. [19]- باقر مجلسى (ره) بحار الانوار (ناشر دار احیاء التراث العربى مؤسسة الوفاء بیروت) ج6، ص209 تا ص281 احوال برزخ و قبر مخصوصاً ص260 تا ص101 روایت 97. [20]- همان، بحار الانوار، ج6، ص242، روایت: 65. [21]- معاد از نظر روح و جسم فلسفى، ص314. [22]- زندگى جاوید یا حیاة اخروى، شهید مطهرى، ص32 و ص30 و تفسیر نمونه، ج20، ص43 و ج26، ص211 و ج1، ص161.